อภิสญฺญานิโรธกถาวณฺณนา

[411] ‘‘ติฏฺฐเตสา’’ติ เอตสฺส อาปนฺนมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ’’ติอาทิมาหฯ สุการณนฺติ สุนฺทรํ อตฺถาวหํ หิตาวหํ การณํฯ ยตฺถาติ อญฺญตริสฺสํ สาลายํฯ นานาติตฺถสงฺขาตาสุ ลทฺธีสุ นิยุตฺตาติ นานาติตฺถิยาณิยสทฺเทนฯ ณิกสทฺเทน วา ก-การสฺส ย-การํ กตฺวา ยถา ‘‘อนฺติโย’’ติฯ ‘‘อยํ กิํ วทติ อยํ กิํ วทตี’’ติ กุตูหลํ โกลาหลเมตฺถ อตฺถีติ โกตูหลา, สา เอว สาลา โกตูหลสาลาติ อาห ‘‘โกตูหลุปฺปตฺติฏฺฐานโต’’ติฯ อุปสคฺคมตฺตํ ธาตฺวตฺถานุวตฺตนโตฯ สญฺญาสีเสนายํ เทสนา, ตสฺมา สญฺญาสหคตา สพฺเพปิ ธมฺมา คยฺหนฺติ, ตตฺถ ปน จิตฺตํ ปธานนฺติ วุตฺตํ ‘‘จิตฺตนิโรเธ’’ติฯ ปหานวเสน ปน อจฺจนฺตนิโรธสฺส เตหิ อนธิปฺเปตตฺตา, อวิสยตฺตา จ ‘‘ขณิกนิโรเธ’’ติ อาหฯ กามํ โสปิ เตสํ อวิสโยว, อตฺถโต ปน นิโรธกถา วุจฺจมานา ตตฺเถว ติฏฺฐติ, ตสฺมา อตฺถาปตฺติมตฺตํ ปติ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺสาติ อภิสญฺญานิโรธกถายฯ ‘‘กิตฺติโฆโส’’ติ ‘อโห พุทฺธานุภาโว, ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนมฺปิ การณํ เอวํ หตฺถามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสติ, สาวเก จ เอทิเส สํวรสมาทาเน ปติฏฺฐาเปตี’ติ ถุติโฆโส ยาว ภวคฺคา ปตฺถรตีติฯ อาจริเยน วุตฺตํฯ อิทานิ ปน ‘‘สกลชมฺพุทีเป ภควโต กถากิตฺติโฆโส ปตฺถรตี’’ติ ปาโฐ ทิสฺสติฯ ปฏิภาคกิริยนฺติ ปฬาสวเสน ปฏิภาคภูตํ ปโยคํฯ ภวนฺตรสมยนฺติ ตตฺร ตตฺร วุฏฺฐานสมยํ อภูตปริกปฺปิตํ กิญฺจิ อุสฺสาริยวตฺถุํ อตฺตโน สมยํ กตฺวา กเถนฺติฯ กิญฺจิเทว สิกฺขาปทนฺติ ‘‘เอกมูลเกน ภวิตพฺพํ, เอตฺตกํ เวลํ เอกสฺมิํเยว ฐาเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิกํ กิญฺจิเทว การณํ สิกฺขาโกฏฺฐาสํ กตฺวา ปญฺญเปนฺติฯ นิโรธกถนฺติ นิโรธสมาปตฺติกถํฯ

เตสูติ โกตูหลสาลายํ สนฺนิปติเตสุ นานาติตฺถิยสมณพฺราหฺมเณสุฯ เอกจฺเจติ เอเกฯ ปุริโมติ ‘‘อเหตู อปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติอาทินา วุตฺตวาทีฯ เอตฺถาติ จตูสุ วาทีสุฯ ยฺวายํ อิธ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ สมาปตฺตินฺติ อสญฺญีภวาวหํ วาโยกสิณปริกมฺมํ, อากาสกสิณปริกมฺมํ วา รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติํ, ปญฺจมชฺฌานสมาปตฺติํ วาฯ นิโรเธติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สญฺญานิโรเธฯ

เหตุํ อปสฺสนฺโตติ เยน เหตุนา อสญฺญีภเว สญฺญาย นิโรโธ สพฺพโส อนุปฺปาโท, เยน จ ตโต จุตสฺส อิธ ปญฺจโวการภเว สญฺญาย อุปฺปาโท, ตทุภยมฺปิ เหตุํ อวิสยตาย อปสฺสนฺโตฯ

ทุติโยติ ‘‘สญฺญา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตวาทีฯ นนฺติ ปฐมวาทิํฯ นิเสเธตฺวาติ ‘‘น โข ปน เมตํ โภ เอวํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ มิคสิงฺคตาปสสฺสาติ เอวํนามกตาปสสฺสฯ ตสฺส กิร มตฺถเก มิคสิงฺคากาเรน ทฺเว จูฬา อุฏฺฐหิํสุ, ‘‘อิสิสิงฺโค’’ติปิ ตสฺส นามํฯ อสญฺญกภาวนฺติ มุญฺฉาปตฺติยา กิริยามยสญฺญาวเสน วิคตสญฺญิภาวํฯ วกฺขติ หิ ‘‘วิสญฺญี หุตฺวา’’ติฯ จตฺตาลีสนิปาเต อาคตนเยน มิคสิงฺคตาปสวตฺถุํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุํ ‘‘มิคสิงฺคตาปโส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิกฺขมฺภนวเสน กิเลสานํ สนฺตาปนโต อตฺตนฺตโปฯ ทุกฺกรตปตาย โฆรตโป ติพฺพตโปฯ นิพฺพิเสวนภาวาปาทเนน สพฺพโส มิลาปิตจกฺขาทิติกฺขินฺทฺริยตาย ปรมธิตินฺทฺริโยฯ สกฺกวิมานนฺติ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ สนฺธายาหฯ ตญฺหิ ตถารูปปจฺจยา กทาจิ อุณฺหํ, กทาจิ ถทฺธํ, กทาจิ จลิตํ โหติฯ ‘‘สกฺก…เป.… ปตฺเถตี’’ติ อโยนิโส จินฺเตตฺวา เปเสสิฯ ภคฺโคติ ภญฺชิตกุสลชฺฌาสโย, อธุนา ปน ‘‘ลคฺโค’’ติ ปาฐํ ลิขนฺติฯ เตน ทิพฺพผสฺเสนาติ หตฺถคฺคหณมตฺตทิพฺพผสฺเสนฯ ตนฺติ ตถา สญฺญาปฏิลาภํฯ เอวมาหาติ เอวํ ‘‘สญฺญา หิ โภ ปุริสสฺส อตฺตา’’ติอาทินา อากาเรน สญฺญานิโรธมาหฯ อิมินาว นเยน อิโต ปเรสุปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปาฬิมาหริตฺวา โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ตติโยติ ‘‘สนฺติ หิ โภ สมณพฺราหฺมณา’’ติอาทินา วุตฺตวาทีฯ อาถพฺพณปโยคนฺติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ อาถพฺพณิกานํ วิสญฺญิภาวาปาทนปฺปโยคํฯ อุปกฑฺฒนํ อาหรณํฯ อปกฑฺฒนํ อปหรณํ ฯ อาถพฺพณํ ปโยเชตฺวาติ อาถพฺพณเวเท อาคตํ อคฺคิชุหนปุพฺพกํ มนฺตปทํ ปโยเชตฺวา สีสจฺฉินฺนตาทิทสฺสเนน สญฺญานิโรธมาหฯ ตสฺสาติ ยสฺส สีสจฺฉินฺนตาทิ ทสฺสิตํ, ตสฺสฯ

จตุตฺโถติ ‘‘สนฺติ หิ โภ เทวตา มหิทฺธิกา’’ติอาทินา วุตฺตวาทีฯ

ยกฺขทาสีนนฺติ เทวทาสีนํ, ยา ‘‘โยควติโย’’ติปิ วุจฺจนฺติ, โยคินิโยติปิ ปากฏาฯ มทนิทฺทนฺติ สุรามทนิมิตฺตกํ สุปนํฯ เทวตูปหารนฺติ นจฺจนคายนาทินา เทวตานํ ปูชํฯ สุราปาตินฺติ ปาติปุณฺณํ สุรํฯ ทิวาติ อติทิวา, อุสฺสูเรติ อตฺโถฯ ตนฺติ ตถา สุปิตฺวา วุฏฺฐหนํฯ สุตฺตกาเล เทวตานํ สญฺญาปกฑฺฒนวเสน นิโรธํ สมาปนฺนา, ปพุทฺธกาเล สญฺญุปกฑฺฒนวเสน นิโรธา วุฏฺฐิตาติ มญฺญมาโนติ อธิปฺปาโยฯ

เอฬมูคกถา วิยาติ อิเมสํ ปณฺฑิตมานีนํ กถา อนฺธพาลกถาสทิสีฯ จตฺตาโร นิโรเธติ อญฺญมญฺญวิธุเร จตฺตาโรปิ นิโรเธฯ เอเกน ภวิตพฺพนฺติ เอกสภาเวเนว ภวิตพฺพํฯ น พหุนาติ น จ อญฺญมญฺญวิรุทฺเธน พหุวิเธน นานาสภาเวน ภวิตพฺพํฯ เตนาปิ เอเกนาติ เอกสภาวภูเตน เตนาปิ นิโรเธนฯ อญฺเญเนวาติ เตหิ วุตฺตาการโต อญฺญากาเรเนว ภวิตพฺพํฯ โสติ เอกสภาวภูโต นิโรโธฯ อญฺญตฺร สพฺพญฺญุนาติ สพฺพญฺญุพุทฺธํ ฐเปตฺวาฯ อิธาติ โกตูหลสาลายํฯ อยํ นิโรโธ อยํ นิโรโธติ ทฺวิกฺขตฺตุํ พฺยาปนิจฺฉาวจนํ สตฺถา อตฺตโน เทสนาวิลาเสน อเนกาการโวการํ นิโรธํ วิภาเวสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ กตํฯ อโห นูนาติ เอตฺถ อโหติ อจฺฉริเย นิปาโต, นูนาติ อนุสฺสรเณฯ ตสฺมา อโห นูน ภควาติ อนญฺญสาธารณเทสนตฺตา ภควา นิโรธมฺปิ อโห อจฺฉริยํ กตฺวา อาราเธยฺย มญฺเญติ อธิปฺปาโยฯ อโห นูน สุคโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อจฺฉริยวิภาวนโต เอว เจตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาเมฑิตวจนํฯ อจฺฉริยตฺโถปิ เหส อโหสทฺโท อนุสฺสรณมุเขเนว โปฏฺฐปาเทน คหิโตฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนุสฺสรณตฺเถ นิปาตทฺวย’’นฺติฯ เตนาติ อนุสฺสรณตฺถมุเขน ปวตฺตนโตฯ ‘‘อโห…เป.… สุคโต’’ติ วจเนน เอตทโหสีติ โยชนาฯ ‘‘ยํตํสทฺทา นิจฺจสมฺพนฺธา’’ติ สาธิปฺปายํ โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย เอเตส’’นฺติอาทิมาหฯ กาลเทสปุคฺคลาทิวิภาเคน พหุเภทตฺตา อิเมสํ นิโรธธมฺมานนฺติ พหุตฺเต สามิวจนํ, กุสลสทฺทโยเค เจตํ ภุมฺมตฺเถ ทฏฺฐพฺพํฯ กุสโล นิปุโณ เฉโกติ ปริยายวจนเมตํฯ อโห นูน กเถยฺยาติ อจฺฉริยํ กตฺวา กเถยฺย มญฺเญฯ โส สุคโตติ สมฺพนฺโธฯ จิณฺณวสิตายาติ นิโรธสมาปตฺติยํ จิณฺณวสีภาวตฺตาฯ สภาวํ ชานาตีติ นิโรธสภาวํ ยาถาวโต ชานาติฯ

อเหตุกสญฺญุปฺปาทนิโรธกถาวณฺณนา

[412] ฆรมชฺเฌเยว ปกฺขลิตาติ ยถา ฆรโต พหิ คนฺตุกามา ปุริสา มคฺคํ อโนตริตฺวา ฆรวิวเร สมตเล วิวฏงฺคเณ เอว ปกฺขลนํ ปตฺตา, เอวํสมฺปทมิทนฺติ อตฺโถฯ อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโยติ เอวมาทิวิภาโค อญฺญตฺร วุตฺโต, อิธ ปน เตน วิภาเคน ปโยชนํ นตฺถิ สญฺญาย อการณภาวปฏิกฺเขปปรตฺตา โจทนายาติ วุตฺตํ ‘‘การณสฺเสว นาม’’นฺติฯ ยํ ปน ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘สเหตู หิ โปฏฺฐปาท สปฺปจฺจยา ปุริสสฺส สญฺญา อุปฺปชฺชนฺติปิ นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ, ตตฺถ สเหตู สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปน นิรุชฺฌนฺติเยว, น ติฏฺฐนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นิรุชฺฌนฺติปี’’ติ วจนํ, น ตุ นิโรธสฺส สเหตุสปจฺจยตาทสฺสนตฺถํฯ อุปฺปาโทเยว หิ สเหตุโก, น นิโรโธฯ ยทิ หิ นิโรโธปิ สเหตุโก สิยา, ตสฺสปิ ปุน นิโรเธน ภวิตพฺพํ องฺกุราทีนํ ปุน องฺกุราทินา วิย, น จ ตสฺส ปุน นิโรโธ อตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺจ นโย ขณนิโรธวเสน วุตฺโตฯ โย ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน สพฺพโส อนุปฺปาทนิโรโธ, โส ‘‘สเหตุโก’’ติ เวทิตพฺโพ ตถารูปาย ปฏิปตฺติยา วินา อภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘สิกฺขา เอกา สญฺญา อุปฺปชฺชติ, สิกฺขา เอกา สญฺญา นิรุชฺฌตี’’ติ (ที. นิ. 1.412) ตโต เอว จ อฏฺฐกถายมฺปิ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.413) วุตฺตํ ‘‘สญฺญาย สเหตุกํ อุปฺปาทนิโรธํ ทีเปตุ’’นฺติฯ เอตญฺหิ ปาฬิวจนํ, อฏฺฐกถาวจนญฺจ อนุปฺปาทนิโรธํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สิกฺขาติ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ย-การโลโป วา ‘‘สงฺขฺยาปิ ตมฺหา วนปตฺตา ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.192) วิยฯ เหตุภาโว จสฺสา อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ เอกสทฺโท จ อญฺญปริยาโย, น สงฺขฺยาวาจี ‘‘อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.85-91, 94-98; ม. นิ. 3.21) วิยาติ อาห ‘‘สิกฺขาย เอกจฺจา สญฺญา ชายนฺตี’’ติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

[413] วิตฺถาเรตุกมฺยตาติ วิตฺถาเรตุกามตายฯ ปุจฺฉาวเสนาติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน, วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสนาติ วา สมาโสฯ ‘‘โปฏฺฐปาทสฺเสวายํ ปุจฺฉา’’ติ อาสงฺกาย ‘‘ภควา อโวจา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ